Uchylić fałdy zasłon. Lilly Reich – wystawa
Artystki: Paweł Błęcki, Isabelle Enders, Monika Rościszewska, Juliane Schölß, Su-Ran Sichling, Małgorzata Szymankiewicz
Kuratorki: Iwona Demko, Renata Kopyto
Projekt towarzyszący:
BAL architektek [Dominika Janicka, Barbara Nawrocka, Dominika Wilczyńska], grafika: Patrycja Mróz
23.10 – 17.11.2023
Wernisaż: 22.10.2023, godz. 17.00
Galeria Domu Norymberskiego, ul. Skałeczna 2, 31-096 Kraków
Fałda jest wypukłym fragmentem jakiejś powierzchni, najczęściej kojarzy się ją z tkaniną, zasłoną, kotarą, kobiecym ubiorem, szczególnie tym dawnym, obfitującym w nadmiar materiału. W fałdach można coś schować i można się w nich ukryć samemu. Zasłona, którą tworzą liczne fałdy, jest obiektem dwuznacznym: chroni przestrzeń przed wścibskim okiem lub ją przed nim odkrywa. Może też zostać zaciągnięta na wieki, jak kotara zasłaniająca nieużywany pokój, w którym gromadzi się niechciane lub zapomniane przedmioty.
Kawiarnia Samt und Seide (Aksamit i jedwab), która powstała na berlińskiej wystawie noszącej tytuł „Die Mode der Dame” („Moda damska”) była pierwszym projektem, jaki niemiecka projektantka, Lilly Reich zrealizowała wspólnie z Miesem van der Rohe. Powierzchnia około 300 m2 została podzielona zawieszonymi na metalowych rurach zasłonami z aksamitu i jedwabiu o różnych długościach, tworząc wspaniałą abstrakcyjną instalację przestrzenną. Wykorzystane przez designerkę materiały o różnej strukturze, grubości i barwie, której odcienie zmieniały się w zależności od wielkości i gęstości fałd, w jakie układała się tkanina, dawały efekt, którego nie dostrzeżemy na zachowanych czarno-białych zdjęciach. Tekstylne ściany kawiarni tworzyły intymne zakamarki lub rozsunięte odsłaniały całą jej przestrzeń. Ten zabieg Lilly Reich powtarzała wielokrotnie w swoich projektach wnętrz, a tkanina zasłaniająca ściany, okna lub dzieląca przestrzeń stała się jednym z jej znaków rozpoznawczych.
Lilly Reich to jedna z pierwszych kobiet zajmujących się profesjonalnie designem i architekturą wnętrz, współpracowniczka i partnerka Miesa van der Rohe, współautorka wielu jego słynnych projektów. Jej spuścizna została na wiele lat zasłonięta grubą kotarą, którą powoli zaczyna się odsuwać.
Urodziła się 16 czerwca 1885 roku w Berlinie. Po ukończeniu szkoły średniej zdobyła zawód hafciarki i początkowo zajmowała się projektowaniem tkanin i tekstyliów. W 1908 roku praktykowała w słynnych Wiedeńskich Warsztatach, a jej pierwsze indywidualne zlecenia obejmowały projekty witryn i ekspozycji wystawowych dla sklepów czy domów towarowych. W 1924 roku dołączyła do zespołu projektantów pracujących dla Frankfurckich Targów i wyjechała do heskiej stolicy, gdzie spotkała Miesa van der Rohe. Pracowała, jako jedyna kobieta projektująca całe mieszkania, przy powstawaniu słynnego osiedla mieszkaniowego Weißenhof w Stuttgarcie, co zaowocowało posadą dyrektorki artystycznej niemieckiej prezentacji na Wystawie Światowej w Barcelonie, w 1929 roku. Mies van der Rohe objął wtedy funkcje głównego architekta, a oboje wymieniani byli jako autorzy całości ekspozycji, w tym Pawilonu Barcelona. Dopiero z czasem udział Reich w tym przedsięwzięciu został pominięty. Para pracowała razem również nad realizacją projektów domów dla prywatnych zleceniodawców: Josefa Estersa i Hermanna Lange w Krefeld oraz willi dla rodziny Tugendhatów w Brnie. Lilly Reich zaprojektowała mieszkania w ramach berlińskiej wystawy budowlanej zatytułowanej „Mieszkanie naszych czasów”, która miała miejsce w 1931 roku i do udziału w której zaproszono najbardziej znanych ówczesnych architektów. Gdy rok wcześniej Mies van der Rohe został dyrektorem założonego w 1919 roku przez Waltera Gropiusa Bauhausu Reich objęła kierownictwo warsztatów tkackich. Oboje pracowali na uczelni aż do jej zamknięcia przez nazistów w 1933 roku. Po emigracji Miesa van der Rohe do USA pojechała do niego w odwiedziny na krótko przed wybuchem wojny. Uczestniczyła w jego pracach projektowych i zajęciach ze studentami architekta. Wróciła do Berlina we wrześniu 1939 roku. Wojnę przeżyła projektując i szyjąc ubrania. Zmarła na raka w 1947 roku.
Krytycy sztuki i architektury od lat zastanawiają się jaki wpływ na twórczość Miesa van der Rohe miała Lilly Reich i które z projektów do dzisiaj jemu przypisywanych były jej autorstwa. W ciągu swojej kariery designerka wielokrotnie miała okazję współpracować z różnymi projektantami i architektami, a działalność ta nie przysłoniła jej twórczości i wkładu we wspólne realizacje. Zmiana w narracji nastąpiła po tym, jak Reich stała się wyłącznie współpracowniczką Miesa van der Rohe. Jej nazwisko pojawia się przy okazji ich współpracy w Stuttgarcie, potem znika w fałdzie, jaką stają się wspólne zlecenia. Badacze wskazują, że Mies van der Rohe zajmował się projektowaniem wnętrz i wystaw dokładnie w czasie, kiedy prywatnie i zawodowo związany był z Reich. Po latach okazało się, że wiele szkiców sporządzonych przy projektach domów Lange, Esters i Tugendhat zostało wykonanych jej ręką. We wspomnieniach Grety Tugendhat czy córki Hermanna Lange to ona była osobą odpowiedzialną za projekty wnętrz, często podejmowała decyzje samodzielnie, a kiedy podejmował je Mies to zawsze po konsultacjach z nią. Wiele mebli, które dzisiaj stały się ikonami designu i są nadal produkowane, przypisuje się Miesowi, choć bez wątpienia to Reich była ich projektantką.
Renata Kopyto
Wydarzenia towarzyszące:
24.10.2023, godz. 18.00
Aula Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, pl. Matejki 13, Kraków
Christiane Lange: Granice współpracy i migracje idei. O projektach Lilly Reich i Miesa van der Rohe.
Prowadzenie: Anna Bas
Christiane Lange, historyczka sztuki, członkini Niemieckiej Fundacji Badawczej założycielka i przewodnicząca stowarzyszenia Projekt Mies in Krefeld (MIK) e. V. w Krefeld. Jej badania, wystawy i filmy skupiają się na ostatnich latach europejskiej twórczości Miesa van der Rohe, Lilly Reich i Bauhausu. W 2013 roku była kuratorką projektu „MIES 1:1 The Golfclub”, rekonstrukcji pawilonu w oparciu o projekt konkursowy Ludwiga Miesa van der Rohe z 1930 roku, jaki powstał we współpracy z pracownią architektoniczną Robbrecht en Daem Architecten. Jej prace badawcze dotyczą współpracy członków Bauhausu z niemieckim przemysłem jedwabniczym. Zrealizowała na ten temat wystawę i film dokumentalny. Jest autorką publikacji: Ludwig Mies van der Rohe & Lilly Reich: furniture and interiors, wydawnictwo Hatje Cantz Verlag, 2007
Anna Bas, kuratorka, scenarzystka, wykładowczyni, autorka tekstów o sztuce. Absolwentka Wydziału Wiedzy o Teatrze Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pracuje w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie.
26.10.2023, godz. 18.00
Kino Pod Baranami, Rynek Główny 27, Kraków
Haus Tugendhat
film dokumentalny, Niemcy 2013, 112 min.
Reżyseria: Dieter Reifarth
Wprowadzenie przed filmem: dr Michał Wiśniewski, historyk sztuki i architekt, kurator wystaw architektury, wykładowca Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie i pracownik Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie. Członek zarządu fundacji Instytut Architektury.
W Brnie w Czechach znajduje się jeden z najwybitniejszych przykładów architektury modernistycznej: Willa Tugendhatów zbudowana przez Miesa van der Rohe i Lilly Reich w latach 1928-1930. Dom jest wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, ale dopiero od 2012 roku jest udostępniony do zwiedzania. Do tego czasu trwały bezowocne negocjacje w sprawie zwrotu budynku jego właścicielom.
Rodzina Tugendhatów, żydowskich przedsiębiorców, mieszkała w swoim domu zaledwie osiem lat. Po przyłączeniu Czechosłowacji do hitlerowskich Niemiec musieli emigrować, najpierw do Szwajcarii, potem do Wenezueli. W pierwszych latach powojennych dom służył jako szkoła rytmiki i baletu, pod koniec lat czterdziestych został przekształcony w ośrodek terapeutyczny, a następnie szkołę dla dzieci ze skoliozą. Po „aksamitnej rewolucji” Václav Klaus i Vladimír Mečiar tutaj negocjowali rozdział Czechosłowacji na dwa odrębne państwa.
Dom Tugendhatów jest nie tylko architektonicznym arcydziełem, którego losy mocno powiązane są z historią XX wieku. Jest on także symbolem awangardy i odzwierciedla stosunek, jaki do nowoczesnych form artystycznych miały opresyjne systemy polityczne ubiegłego stulecia.
14.11.2023, godz.18.00
Aula Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, pl. Matejki 13, Kraków
Mies van der Rohe. Kobieca historia rodzinna
film dokumentalny, Szwajcaria, 2023, 82 min.
Reżyseria: Sabine Gisiger
„W szalonych latach dwudziestych mój ojciec dość szybko dołączył do elity modernizmu” opowiada w filmie Georgia, najstarsza córka słynnego architekta. „Ale nazwisko Mies brzmiało jak zła pogoda lub zły charakter. Trudno było z nim stać się sławnym”. („mies” po niemiecku oznacza: kiepski, lichy, brzydki). Dlatego przedsiębiorczy tata dodał sobie nazwisko matki i dodatkowo okrasił je holenderskim tytułem szlacheckim. W ten sposób prosty budowlaniec stał się światowym arystokratą. W swoim dokumencie szwajcarska reżyserka Sabine Gisiger tylko w niewielkim stopniu interesuje się minimalistyczną architekturą mistrza modernizmu. Zamiast tego zwraca uwagę na najważniejsze kobiety w jego życiu. Obok wspomnianej już córki, Georgii w filmie pojawia się żona Ada, partnerka i współpracowniczka Lilly Reich czy zaprzyjaźniona z rodziną tancerka Mary Wigman. Gisiger swoją opowieść snuje w oparciu o opublikowane w 2001 roku wspomnienia Georgii van der Rohe, którą na ekranie odtwarza znakomita niemiecka aktorka Katharina Thalbach.
[On Set with] Lilly Reich
Film dokumentalny, Hiszpania, 2022, 33 min.
Reżyseria: Avelina Prat
Scenariusz: Débora Domingo, Laura Lizondo
Na podstawie zachowanych, nielicznych zdjęć, rysunków, projektów, archiwalnych materiałów filmowych autorki filmu próbują zdekonstruować drogę zawodową Lilly Reich oraz pokazać jej znaczenie jako pionierki modernistycznej architektury wnętrz i współczesnego designu.
Grafika: Katarzyna Godyń-Skoczylas
Montaż: Bartosz Rozwadowski
Polecamy artykuł Renaty Kopyto o Lilly Reich, jaki ukazał się w „Tygodniku Powszechnym” w dodatku „Conrad”. Możesz się z nim zapoznać klikając TUTAJ.