Unica Zürn, niemiecka pisarka i rysowniczka, urodziła się w 1916 roku w Berlinie, zmarła śmiercią samobójczą w Paryżu, w roku 1970. Przez krytyków uznawana za przedstawicielkę surrealizmu, której twórczość, zarówno literacka jak i wizualna, znakomicie wypełnia założenia tego awangardowego kierunku sztuki. Jej działalność artystyczna rozpoczęła się w Berlinie, w 1949 roku od współpracy z kolektywem „Die Badewanne”. Jego współtwórcą był Alexander Camaro, malarz i mim, z którym artystka związana była przez 4 lata i dzięki któremu zaczęła malować. Hans Bellmer z kolei wprowadził ją w środowisko francuskich surrealistów. W 1953 roku zamieszkała razem z nim w Paryżu, gdzie spotkała André Bretona, Mattę, Marcela Duchampa, Maxa Ernsta, Mana Raya i Henriego Michaux.
Urodzony w 1902 roku w Katowicach Bellmer centralnym motywem swojej twórczości uczynił lalkę i zestawiając ze sobą różne jej elementy tworzył obiekty, rysunki i fotografie. Uważał, że ciało, podobnie jak zdanie, można rozłożyć i skomponować na nowo, nadając mu nowy sens. Unica podjęła jego ideę anagramu. Te awangardowe gry słowne, będące rezultatem przestawienia liter, sylab lub wyrazów, były dla niej rodzajem kryptogramu, za pomocą którego próbowała przekazać ukryte znaczenia, tłumione emocje, nową, nieuchwytną w pierwotnym przekazie treść.
Unica Zürn przez całe życie szukała partnera, kogoś, z kim będzie mogła stworzyć wymarzoną relację. Jej „legenda o życiu we dwoje” nigdy się nie spełniła. W tekście zatytułowanym Haus der Krankheiten (Dom chorób) pisała: „Mężczyzna którego kochałam natychmiast wbił mi nóż w serce, a ja, obrażona, wycofałam się. Moje serce, które mam za nic, bo najczęściej zachowuje się jak idiota, zostało od tego czasu wielokrotnie podziurawione”. Wszystko co tworzyła, choć odnosi się do jej osobistych przeżyć, jest też wstrząsającym świadectwem bezradności i bezsilności kobiety, która najpierw próbuje swoje życie podporządkować obowiązującym zasadom patriarchatu, a potem je odrzucić.
W 1960 roku, w Berlinie, gdzie na krótko wróciła, przeżyła załamanie psychiczne, które było początkiem choroby. Mierzyła się z nią aż do samobójczej śmierci. Podczas pobytów w różnych klinikach psychiatrycznych i w przerwach, kiedy stan jej zdrowia ulegał poprawie, tworzyła anagramy i rysunki, pisała surrealistyczne opowiadania i teksty biograficzne, w których oswajała śmierć, godziła miłość z nienawiścią i uwielbienie z niechęcią.
Trudny związek Uniki Zürn i Hansa Bellmera zakończył się w 1969 roku po tym jak artysta dostał udaru. Napisał do niej list, w którym zakomunikował jej rozstanie, zapewniając jednocześnie, że będzie ją wspierał finansowo. Po rocznym, przymusowym pobycie w szpitalu nie mając dokąd się udać Unica poprosiła Bellmera o nocleg, na co ten przystał. Następnego dnia wyskoczyła z okna jego mieszkania.
Renata Kopyto
Program
niedziela, 23.10.2022, godz. 17.00
Wernisaż wystawy: Unica Zürn. Nóż w ranie
Galeria Domu Norymberskiego, Kraków, ul. Skaleczna 2
Artystki: Marta Bożyk, Martyna Duda, Małgorzata Kalinowska, Honorata Martin, Malwina Niespodziewana, Claudia Reinhardt, Małgorzata Wielek.
Kuratorki: Iwona Demko, Renata Kopyto
23.10 – 17.11.2022
Wystawę można oglądać: wtorek – czwartek, 12.00-18.00. W innych terminach po umówieniu się: 12 430 61 27, e-mail: domnorym@kr.onet.pl
niedziela, 23.10.2022, godz. 18.30
Galeria Domu Norymberskiego, Kraków, ul. Skałeczna 2
Dyskusja: Tłumaczenie jako forma anagramu.
Gościnie:
Małgorzata Łukasiewicz, tłumaczka, eseistka i krytyczka literacka, autorka przekładu opowiadań Uniki Zürn
Natalia Kruszyna, historyczka sztuki, twórczyni i opiekunka jedynej w Polsce kolekcji prac Hansa Bellmera w Muzeum Historii Katowic.
Prowadzenie: Grzegorz Jankowicz, dyrektor programowy Festiwalu Conrada.
Anagram powstaje poprzez przestawienie liter albo sylab innego wyrazu lub zdania, wykorzystując przy tym wszystkie jego litery czy frazy. Jest grą językową, formą celowego, dokładnie przemyślanego i zamierzonego szyfru wprowadzanego do tekstu literackiego lub też zjawiskiem fonetycznym, opartym na kombinacji głosek. Tę definicję poszerzył Hans Bellmer o anagram plastyczny przyrównując ciało do zdania, „które pragnie, abyśmy rozłożyli je na poszczególne wyrazy i za pomocą nieskończonej serii anagramów odkryli na nowo jego prawdziwy sens”. Sabine Scholl w swojej książce Unica Zürn. Fehler Fallen Kunst (Unica Zürn. Błąd upadek sztuka) przywołuje także inne porównanie Bellmera, w którym pracę twórczą nad anagramowymi formami swojej lalki artysta zestawia z tłumaczeniem tekstu z obcego języka. Unica Zürn, niemiecka pisarka i rysowniczka, która od 1953 roku związana była z Bellmerem, podjęła jego ideę anagramu. W latach 1954 – 64 stworzyła 126 wyjątkowych form poetyckich inspirowanych rozmaitymi sentencjami, przysłowiami, nakazami i zakazami czy też wersami z wierszy Hansa Arpa i Henriego Michaux. Anagramom Uniki Zürn towarzyszyły od początku rysunki, tworzone równolegle i niebędące ich ilustracją. W powstałym w latach 1956 – 59 cyklu zatytułowanym Oracles et Spectacles teksty wkomponowane są w rysunki i stają się ich integralną częścią.
czwartek, 27.10. 2022, godz. 17.00
Pałac Potockich, Kraków, Rynek Główny 20
Dyskusja: Unica Zürn. Gry we dwoje.
Gościnie:
Friederike Beck, reżyserka fabularyzowanego dokumentu Les jeux à deux – Gry we dwoje
Sabine Scholl, pisarka, autorka monografii Unica Zürn. Fehler Fallen Kunst (Unica Zürn. Błąd upadek sztuka)
Prowadzenie: Beate Sommerfeld, kierowniczka Zakładu Literatury i Kultury Austriackiej oraz Zakładu Translatologii w Instytucie Filologii Germańskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
czwartek, 27.10. 2022, godz. 21.00
Kino Pod Baranami, Kraków, Rynek Główny 27
Pokaz filmu Les jeux à deux – Gry we dwoje
Niemcy, 1995, 70 min.
Reżyseria: Friederike Beck
Obsada: Martina Gedeck, Ulrich Wildgruber, Kathi Liers, Frederike Steinhoff, Herrmann Treusch
Pokazy festiwalowe:
Internationale Filmfestspiele Berlin 1995, San Sebastian 1995, Dokumentarfilmfestival München 1995, Feminale München 1995, Internationale Filmtage Ludwigsburg 1996, Biennale International du Film sur l´Art Paris 1996.
Film był nominowany do nagrody Prix Europa w 1996 roku.
„Półdokumentalny film „Les jeux à deux” oparty jest na oryginalnych tekstach Uniki Zürn i Hansa Bellmera. Sceny fabularne, opowiadające o ich relacji oraz sięgające do czasów dzieciństwa pisarki, przeplatają rozmowy z osobami współczesnymi bohaterom filmu. Odkrywanie niewinności i przekraczanie granic, autokreacja i autodestrukcja odegrały ważną rolę w życiu i pracy Uniki Zürn, a dla mnie, jako młodej studentki, były tak fascynujące, że postanowiłam przyjrzeć im się bliżej i uczynić tematem mojego filmu” (Friederike Beck)
Organizatorzy:
Dom Norymberski
Partnerzy:
Festiwal Conrada
Kino Pod Baranami
Austriackie Forum Kultury
Polecamy też lekturę artykułu z ‚Tygodnika Powszechnego”: https://www.tygodnikpowszechny.pl/autor/renata-kopyto-22738
